Đạo tri kiến thanh tịnh, bài 4/5 – phần 2/3

[lwptoc]

❹ ⚀ ĐẠO TRI KIẾN THANH TỊNH

Patipadà – nanadassana – visuddhi

Bài 4/5 – Phần 1/3

1. Bấy giờ, tuệ đạt đến tuyệt đỉnh với tám trí và với trí thuận thứ là thứ chín, những trí này gọi là Ðạo tri kiến thanh tịnh.

Tám trí cần hiểu như sau: (1) Sanh diệt trí, với tuệ vô cấu vững chải trong lộ trình của nó. (2) Diệt trí, (3) Bố uý trí, (4) Quá hoạn trí, (5) Ly dục trí, (6) Dục thoát trí, (7) Tư duy trí, (8) Hành xả trí.

[⑴ Sinh diệt trí đã quen thuộc, cần được hiểu là thuộc tuệ liêu trí kể như từ bỏ.

⑵ Sự quán các hành hoại diệt gọi là quán Diệt.

⑶ Người thấy mọi sự đúng bản chất chúng là hoại diệt thì khủng khiếp, nên gọi Bố uý trí.

⑷ Cái trí nắm lấy tướng đáng sợ ấy của các hành khi chúng xuất hiện, gọi là Quá hoạn trí.

⑸ Ly dục trí – Khi thấy các hành là nguy hiểm, hành giả trở nên vô dục đối với tất cả các loại hành thuộc tất cả hữu, thủ, thức trú, hữu tình cư. Vị ấy không thỏa mãn, thích thú trong đó.

⑹ Người muốn giải thoát trạng thái ấy về phương diện trí gọi là Dục thoát trí.

⑺ Trí sanh khởi dưới hình thái “tư duy lại” gọi là Tư duy trí.

⑻ Trí sanh khởi kể như sự ngắm nhìn các hành với thái độ xả, gọi là Hành xả trí – Pm. 822–3]

⑼ Trí phù hợp với chân lý kế như thứ chín là Thuận thứ trí.

Như vậy, một người muốn kiện toàn trí này cần phải xem lại các loại trí này như công việc của mình, bắt đầu bằng Sanh Diệt Trí loại trừ các ấu uế.

2. Nhưng tại sao hành giả lại còn phải theo đuổi Trí Sinh Diệt? Là để quán ba đặc tính. Trí Sinh Diệt đã được đề cập ở trước, vì vô năng do 10 cấu uế, nên không thể quán ba đặc tính đúng như thực chất chúng. Nhưng khi đã hết cấu uế thì được, bởi thế hành giả cần theo đuổi trí ấy trở lại, để quán ba đặc tính.

⭕ Tuệ – Tám Trí

I. Sinh diệt trí.

3. Các đặc tính không thể hiện rõ khi một vật không được chú ý đến, bởi thế, có cái gì khuất lấp chúng. Cái đó là cái gì?

⚀ Trước hết, đặc tính vô thường không trở nên rõ rệt, bởi vì, khi sinh và diệt không được chú ý, thì đặc tính ấy bị che lấp bởi tính tương tục.

⚁ Ðặc tính khổ không hiện rõ vì khi sự bức bách liên tục không được chú ý, thì đặc tính này bị che lấp bởi các dáng điệu uy nghi.

⚂ Ðặc tính vô ngã không hiện rõ, vì khi sự phân tích thành các giới không được tác ý, thì đặc tính này bị che lấp bởi tính nguyên vẹn.

4. ⚀ Nhưng khi sự tương tục bị gián đoạn do phân biệt sinh và diệt, thì đặc tính vô thường trở nên rõ rệt trong thực chất của nó.

⚁ Khi các dáng điệu được tác ý là bị áp bức liên tục, thì đặc tính khổ hiện rõ trong thực chất nó.

⚂ Khi sự phân biệt thành các giới được thực hiện đối với cái vẻ nguyên vẹn, thì đặc tính vô ngã hiện rõ trong thực chất nó.

[Chú thích: Trong Phân biệt xử nói tóm tắt như sau:

⚀ “Ðặc tính Vô thường rõ rệt, khi một cái dĩa rơi xuống vỡ toang…

⚁ đặc tính khổ rõ rệt, khi một ung nhọt xuất hiện trên cơ thể.

⚂ Nhưng đặc tính vô ngã không rõ rệt.

Dù chư Phật có xuất hiện hay không, các đặc tính vô thường và khổ vẫn được biết đến, nếu không có chư Phật ra đời, thì không có lý vô ngã được công bố”.

Lại nữa, trong Luận về kinh Trung bộ 22:

“Sau khi hiện hữu nó trở thành không, bởi thế nó là vô thường. Nó vô thường vì bốn lý do: ① vì sinh diệt, ② vì biến dị, ③ vì tính chất tạm thời, và ④ vì không có chuyện trường cửu.

Nó là khổ vì sự bức bách, theo bốn ý nghĩa, ① là thiêu đốt, ② khó chịu nỗi, là ③ căn đế của khổ, và ④ ngược với lạc.

Nó vô ngã vì không chịu được một năng lực nào tác động lên nó, và vì bốn lý do ① trống rỗng, ② không sở hữu chủ, ③ không sáng tạo chủ, và ④ vì đối lại với ngã. “

Luận về đoạn này trong Thanh tịnh đạo, Pm. nói:

⚀ “Khi sự tương tục bị gián đoạn” nghĩa là khi sự tương tục của các pháp, khi chúng nối nhau sanh khởi. Vì không phải qua sự liên kết của các pháp, mà đặc tính vô thường trở nên rõ rệt cho một người chánh quán sinh diệt, mà chính là qua sự gián đoạn của chúng.

⚁ “Khi các uy nghi được phơi bày” có nghĩa, khi nỗi khổ trong các uy nghi lộ ra. Vì khi cơn đau khởi lên một uy nghi thì uy nghi khác đã được áp dụng làm cho hết đau. Và như vậy, dường như khuất lấp sự khổ. Nhưng khi đã biết chắc chắn rằng nỗi khổ trong mỗi uy nghi đươc di chuyển bằng cách thay thế uy nghi khác, thì sự khuất lấp cái khổ tiềm ẩn trong các uy nghi được lộ rõ, vì rõ ràng là các hành liên tục bị tràn ngập bởi đau khổ.

⚂ “Sự phân tích cái khổ nguyên vẹn” là phân thành địa thủy… hoặc xúc khác, thọ khác. “Khi sự phân tích thành các giới đã được thực hiện” là khi cái có vẻ nguyên vẹn như một khối hay như một nhiệm vụ duy nhất, đã được phân tích ra. Vì khi các pháp sắc, vô sắc sinh khởi củng cố cho nhau, như danh và sắc, thì khi ấy ta hiểu lầm có một khối nguyên vẹn do không thể nhận ra các hành bị bức bách. Cũng thế, ta lầm cho rằng chỉ có một đối tượng duy nhất, trong khi mỗi (tâm) pháp có một đối tượng riêng nó. Khi phân tích thành các giới như vậy, chúng phân tán như bị nén lại dưới bàn tay. Chúng chỉ là các pháp sinh thời do nhiều duyên, trống rỗng. Với cách ấy, đặc tính vô ngã trở nên rõ rệt. – Pm. 824].

5. Và ở đây, những dị biệt sau cần hiểu:

⚀ vô thường và đặc tính của vô thường,

⚁ khổ và đặc tính của khổ,

⚂ vô ngã và đặc tính của vô ngã.

6. ⚀ Năm uẩn là vô thường. Tại sao? Vì chúng sinh diệt, biến dị hoặc vì chúng có rồi không.

Sinh diệt biến dị là đặc tính của vô thường. Sự thay đổi sắc thái như hữu rồi phi hữu, thì gọi là đặc tính của vô thường.

7. ⚁ Năm uẩn là khổ vì cái gì vô thường là khổ (S. iii,22).

Tại sao? Vì sự bức bách liên tục.

Sắc thái bị bức bách không ngừng là đặc tính của khổ.

8. ⚂ Năm uẩn là vô ngã vì cái gì khổ là vô ngã.

Tại sao? Vì không có năng lực nào tác động trên nó.

Sắc thái không chịu tác động của một năng lực là đặc tính của vô ngã.

9. Thiền giả quán sát tất cả điều này trong thực chất của nó bằng Sinh diệt trí, tức bằng cái tuệ đã thoát khỏi các cấu uế và đang vững tiến trên một lộ trình nó.

II. Diệt Trí (Hay Trí Quán Tan rã)

10. Hành giả tiếp tục quán sát, xét nghiệm, suy đạt các pháp ❶ sắc và ❷ vô sắc theo cách ấy, để thấy rõ chúng là ⚀ vô thường, ⚁ khổ, ⚂ vô ngã.

Khi ấy, nếu trí của ông hoạt động mẫn tiệp, thì các hành trở nên rõ rệt.

Khi trí đã sắc bén, các hành nhanh chóng hiện rõ chân tướng, thì hành giả không còn để tâm nơi sự sanh hay trú, sự khởi lên hay tương của chúng, mà chỉ chú tâm trên sự diệt, kể như sự hủy hoại, rơi rụng, tan rã của chúng.

[Chú thích: ① Sanh (arising) là sự biến hóa trong quá trình sanh ra, (generation). ② Trú là đạt đến chỗ đứng, nghĩa là giả lần. ③ khởi là sự sanh khởi của cái bị chấp thủ. ④ Tướng là dáng dấp của hành, cái vẻ ngoài trông như những thực thể có thể nắm giữ được, do tính chất nguyên vẹn, v.v. và do sự cá biệt hóa các chức năng. ⑥ Diệt kể như hủy hoại v.v. là sát–na diệt. – Pm 826]

11. Khi quán trí đã sanh khởi nơi hành giả theo cách đó, làm cho vị ấy thấy các hành sinh rồi diệt, thì gọi là quán diệt ở giai đoạn ấy.

Về trí này, Luận nói: “Tuệ thuộc quán tan rã, sau khi tư duy trên một đối tượng – thế nào tuệ này được gọi là quán trí? (knowledge of insight, insight knowledge)

Tâm với sắc pháp làm đối tượng, khởi rồi diệt. Sau khi tư duy về đối tượng ấy, hành giả quán sự tan biến (diệt) của tâm (tư duy) đó.

“Vị ấy quán thế nào?”

⚀ Quán nó là vô thường, không trường cửu, ⚁ nó là khổ, không vui, ⚂ nó là vô ngã, không phải ngã.

Vị ấy trở nên vô dục, không thích thú, làm cho tham tàn tạ, không cho nó bùng lên, vị ấy gây nén sự diệt mà không gây nên sự sanh.

Vị ấy xả, không chấp thủ.

⚀ Quán vô thường, vị ấy từ bỏ thường tưởng,

⚁ quán khổ, vị ấy từ bỏ lạc tưởng,

⚂ quán vô ngã, vị ấy từ bỏ ngã tưởng.

Vì vô dục, vị ấy từ bỏ thích thú. Làm cho tham tàn tạ, vị ấy từ bỏ tham. Gây nên sự diệt, vị ấy từ bỏ sanh. Xả, vị ấy từ bỏ chấp thủ.

“Tâm với thọ làm đối tượng… với tưởng làm đối tượng.. với hành.. thức làm đối tượng… với con mắt làm đối tượng.. (xem Ch. XX, 9)… với già chết làm đối tượng;.. xả, vị ấy từ bỏ chấp thủ.

Sự thay thế đối tượng

sự di chuyển (tuệ) liễu trí

Năng lực của tác ý những thứ này

là tuệ giác (insight) sau tư duy.

Thấy cả hai giống nhau

nhờ suy diễn từ một đối tượng ấy

chú tâm vào diệt đây là tuệ quán

trong dấu hiệu rơi rụng.

Sau khi tư duy trên đối tượng

hành giả quán sự tan rã

khi ấy mọi tướng là trống rỗng –

đây gọi là tuệ giác thuộc Tăng thượng tuệ

thiện xảo về ba quán

và cả về bốn tuệ

thiện xảo về ba tướng,

thì những kiến chấp không lay chuyển vị ấy.

“Trí (knowledge) là nói theo nghĩa cái được biết (sở tri), còn tuệ (understanding) là theo nghĩa hành vi hiểu biết cái ấy.

Do đó nói Tuệ quán sự tan rã, sau khi tư duy trên một đối tượng, gọi là tri thứ về quán, quán tri (knowledge of insight)” (Ps. i, 57).

12. “Sau khi tư duy trên một đối tượng” là sau khi thấy nó phải bị hoại diệt tan rã. Tuệ thuộc về quán tan rã là tuệ quán sự tan biến của các trí sanh khởi sau khi tư duy trên đối tượng, rằng nó khả hoại, thì gọi là trí thuộc quán.

13. Kể tiếp, để trình bày cái trí ấy phát sinh như thế nào,? v..v. được nói.

Ở đây, sanh và diệt. Sau khi tư duy trên đối tượng ấy tức là thấy sắc ấy phải bị hoại diệt, rơi rụng. Vị ấy quán sự tan rã của tâm ấy là, với một tâm kế tiếp, hành giả quán sự tan rã của chính cái tâm đã quán sắc phải bị hoại diệt ấy. Do vậy, cổ đức bảo: “Vị ấy thấy với tuệ, cả hai thứ: đối tượng được biết (sở tri) và cái biết (năng tri)”.

14. Vị ấy (tùy) quán (anupassati) vô thường, v.v.. là luôn luôn thấy như vậy, thấy đi thấy lại (anu anu passati) bằng nhiều cách khác nhau, tính vô thường v..v

15. Ở đây, sự tan rã (diệt) là cao điểm của vô thường, và bởi thế thiền giả nào quán diệt sẽ quán toàn thể các hành là vô thường, không phải thường.

[Chú thích: Quán vô thường ở đây không phải bằng trí suy diễn “vô thường theo nghĩa tan rã” như người quán các hành theo nhóm (Ch. XX), cũng không phải bằng cách thấy rơi rụng được báo trước bằng sanh như người bắt đầu có tuệ (Ch. XX) mà đúng hơn, sau khi sinh và diệt đã trở nên rõ rệt như một kinh nghiệm thực, do ảnh hưởng của sinh diệt tri, bây giờ hành giả bỏ qua một bên sự sanh, và quán các hành là vô thường bằng cách chỉ thấy sự hoại diệt của chúng. Khi quán như vậy, thì không thấy có cái gì là trường cửu.– Pm. 827]

Rồi vì tính chất đau khổ của những gì vô thường, và tính chất vô ngã của cái gì khổ, vị ấy quán toàn thể các hành ấy là khổ, không vui, là vô ngã, không phải ngã.

16. Nhưng cái gì đã vô thường, khổ, vô ngã thì không phải là cái đáng thích thú, và cái gì không đáng thích thú thì không phải cái gợi tham dâm. Do vậy, khi tất cả lĩnh vực các hành đều được thấy là vô thường, khổ, vô ngã, theo sự quán diệt, thì hành giả trở nên vô dục, không thích thú, ly tham, không làm cho tham bốc cháy. Khi hành giả không làm tham bốc cháy như vậy, vị ấy gây ra sự diệt (tham), không gây sự sanh của nó. Ðiều này xảy ra trước hết nhờ trí thế gian nghĩa là vị ấy không tạo nên sự sanh.

[Chú thích: “gây ra sự diệt” có nghĩa là, vị ấy làm cho tham ái chấm dứt bằng cách dằn dẹp (suppression) nó, nên gọi là thế gian trí. Với trí xuất thế gian, hay đạo – trí, thì không cần gì phải dằn dẹp].

17. Hoặc, sau khi đã làm cho tham phải tàn và gây nên sự diệt của các hành được thấy hành giả còn gây nên sự diệt của các hành không thấy bằng trí suy diễn, không sanh các hành. Hành giả chỉ tác ý đến sự chấm dứt của nó, không thấy sự sanh của nó.

18. Tiếp tục như vậy, hành giả buông xả, không bám víu.

Nghĩa là gì? Ấy là, sự quán vô thường, v.v.. này vừa được gọi là xả kế như từ bỏ và xả kế như thâm nhập.

Bởi vì, bằng cách thay vào những đức tính ngược lại, lối quán này từ bỏ những các uế và các hành nghiệp phát sinh ra uẩn, và bởi vì, do thấy tính cách bất khả ý của những pháp hữu vi, lối quán ấy cũng đi vào, hướng tới Niết bàn, cái ngược lại với hữu vi.

Bởi thế, vị tỷ kheo nào có được pháp quán này thì từ bỏ được cấu uế và thế nhập được Niết bàn như đã nói.

Vị ấy không chấp thủ phiền não bằng cách gây nên tái sanh, vị ấy cũng không bám vào một đối tượng hữu vi, do thấy được tính cách bất khả ý của nó.

Do vậy mà nói: “Vị ấy xả, không chấp”.

19. Bây giờ, để nêu rõ những pháp nào bị bỏ bởi ba loại trí này. Luận nói: “Quán vô thường, vị ấy từ bỏ thường tưởng… ” Ở đây, thích thú có nghĩa là tham câu hữu với hỉ. Những gì còn lại thì như đã nói.

20. Còn về các đoạn kệ: “Thay thế đối tượng… ” là: Sau khi thấy sự tan rã của sắc, có sự thay thế một đối tượng đầu, bằng cách thấy rõ sự tan rã của cái tâm thấy sự tan rã của sắc – chuyển di tuệ quán là từ bỏ sanh, chuyên chú vào diệt.

Năng lực chú ý là khả năng tác ý sự tan rã của cái tâm đã lấy diệt làm đối tượng, là quán theo sau tư duy, là quán diệt sau khi tư duy về một đối tượng. (xem lại bài kệ đ.11)

21. Ðịnh rõ cả hai đều giống nhau nhờ sự suy diễn từ cùng một đối tượng, nghĩa là do diễn dịch, suy diễn từ các đối tượng được thấy bằng kinh nghiệm thực hành giả xác định được cả cái hiện tiền được thấy và cái vô hình chưa thấy, cả hai đều có sự tánh như sau: Phạm vi các hành đã tan rã trong quá khứ, sẽ tan rã ở vị lai, cũng như nó đang tan rã trong hiện tại.

Do đó mà cổ đức dạy:

Với kiến thanh tịch đối với hành hiện tại.

Hành giả suy diễn rằng hành quá khứ và vị lai cũng thế,

hành giả suy diễn rằng tất cả hành đều biến mất.

Như những hạt sương mai khi mặt trời lên.

22. Chú tâm trên diệt: Sau khi định nghĩa cả hai (có mặt và khuất mặt) tức các hành đang hiện hữu và các hành đã qua hoặc chưa đến, đều giống nhau ở chỗ khả hoại, hành giả chú tâm đến sự hoại diệt của các hành, nghĩa là đến tịch diệt.

Ðây gọi là tuệ đi sâu vào đặc tính diệt.

23. Sau khi tư duy trên đối tượng là sau khi biết đối tượng sắc.v..v Vị ấy quán tan rã: Sau khi thấy sự tan rã của đối tượng ấy, hành giả quán sự tan rã của cái tâm đã lấy sự tan rã đó làm đối tượng.

24. Khi ấy tướng là trống rỗng: Trong khi hành giả quán hoại diệt theo cách ấy, vị ấy thành công làm cho các hành đều có vẻ trống rỗng như sau: “Chỉ có các hành tan rã, sự tan rã của chúng gọi là chết, ngoài ra không có gì khác”.

25. Là quán thuộc tăng thượng tuệ: tức là tư duy về đối tượng, quán diệt, tướng trống rỗng, cả ba gọi là quán thuộc tăng thượng tuệ.

26. Thiện xảo trong ba quán: Một tỷ kheo có khả năng trong ba quán vô thường, khổ, vô ngã.

Và trong bốn tuệ khởi từ Vô dục, thiện xảo về ba tướng: là dễ hoại diệt, khủng khiếp và trống rỗng.

Các tà kiến không lay động vị ấy: Vị ấy không bị lung lay về các loại kiến chấp như thường, đoạn, v..v..

27. Khi hành giả không còn lung lay và nhờ vậy, luôn luôn nhớ rằng cái chưa diệt sẽ diệt, chưa tan sẽ tan, thì vị ấy không kể sự sanh, trú, khởi và tướng của tất cả hành, các hành tiếp tục tan rã như đồ gốm vỡ tan khi bị đánh, như bụi nhỏ phân tán, như mè rang, và hành giả chỉ thấy sự tan rã của chúng.

Như một người mắt sáng đứng trên bờ sông dưới cơn mưa lớn sẽ thấy những bọt nước ở trên mặt sông hiện ra rồi tan ngay sau đó, cũng vậy, hành giả luôn luôn thấy các hành tan hoại, và đức Thế tôn dạy về một thiền giả như thế là:

Hãy nhìn như bọt nước,

hãy nhìn như cảnh huyễn,

quán nhìn đời như vậy,

thần chết không bắt gặp. (Dhp. 170)

28. Khi hành giả thấy các hành luôn luôn tan rã như thế, thì sự quán hoại diệt tăng thịnh nơi vị ấy, đem lại 8 lợi ích như sau:

① Bỏ được tà kiến về hữu,

② bỏ bám víu vào sự sống,

③ luôn luôn tinh cần,

④ có mạng sống thanh tịnh,

⑤ không còn lo âu,

⑥ không sợ hãi,

⑦ có được nhẫn lực và từ ái,

⑧ điều phục được buồn chán và hoan lạc.

Do đó cổ đức nói:

Khi thấy tám đức tính thù thắng này,

vị ấy quán các hành luôn luôn

thấy sự tan rã để đạt đến bất tử,

như bậc trí thấy khăn bịt đầu đang cháy. (S. v, 440)

Diệt trí đến đây là chấm dứt.

III. Bố Úy Trí

29. Khi hành giả tu tập, làm cho sung mãn như trên, sự quán hoại diệt, đối tượng của quán này là diệt, tức sự tan rã, rơi rụng, phân tán của các hành, thì khi ấy tất cả hành được phân loại theo các hữu, sanh, thú, trú và hữu tình cứ đều hiện rõ cho hành giả dưới hình thức một sự khủng khiếp vĩ đại như sư tử, cọp, beo, ma quỷ, la sát, bò mộng, chó dữ, voi điên, rắn độc xấu xí dị hình sấm sét, bãi tha ma, chiến địa, hố than hừng, v.v.. hiện ra trước mắt một người nhát gan khi y muốn sống yên ổn.

Khi hành giả thấy các hành diệt một cách mau chóng như thế nào trong quá khứ, các hành hiện tại cũng đang diệt, các hành tương lai sẽ diệt thì bố úy trí sanh khởi nơi vị ấy.

30. Ví dụ:

Ba con trai của một người đàn bà đã phạm pháp, bị vua ra lệnh chặt đầu.

Bà đi theo các con đến nơi hành quyết. Khi chặt đầu đứa con cả xong, người ta khởi sự chặt đầu đứa thứ hai.

Khi thấy đứa con cả bị chặt đầu, đứa con thứ đang bị, thì bà hết hy vọng cho đứa út, và nghĩ: “Nó cũng sẽ giống như các anh nó”.

Hành giả cũng thế, thấy các hành quá khứ diệt như bà mẹ thấy con cả đã đứt đầu.

Thấy các hành hiện tại đang diệt, như mẹ thấy con thứ đang bị chặt đầu.

Thấy sự diệt của các hành vị lai, như bà mẹ hết hy vọng đối với đứa con út, vì nghĩ: “các hành vị lai cũng sẽ diệt như thế”. Khi thấy vậy, bố úy trí sanh nơi hành giả.

31. Một thí dụ khác.

Một người đàn bà có tử cung nhiễm độc, đã sinh 10 con, trong số này, chín đứa đã chết, còn một đứa đang chết trong tay. Trong bụng bà còn một đứa nữa.

Khi thấy chín đứa đã chết, đứa thứ 10 đang chết, thì bà hết hy vọng với đứa còn trong thai, vì nghĩ: “Rồi nó cũng sẽ như bọn này”.

Ðây cũng vậy, thiền giả thấy các hành quá khứ đã diệt giống như người đàn bà nhớ lại 9 đứa con đã chết.

Hành giả thấy các hành hiện tại đang diệt, như bà mẹ thấy con trên tay đang chết.

Hành giả thấy các hành vị lai sẽ diệt giống như bà mẹ hết hy vọng với đứa trong thai. Khi thấy vậy, trí bố úy sinh khởi nơi hành giả.

32. Nhưng cái trí bố úy đó, chính nó có sợ hãi, hay không sợ hãi?

Nó không sợ.

Vì chỉ có sự phán đoán rằng, hành quá khứ đã diệt, hành hiện tại đang diệt, hành vị lai sẽ diệt.

Cũng như một người có mắt thấy ba hố than hừng ở cống đô thị, nhưng không sợ hãi, vì anh ta chỉ lập ra cái phán đoán rằng: người nào bất cứ, hễ rơi vào đó sẽ đau khổ không ít.

Hoặc như khi một người có mắt nhìn ba cọc sắp thành hàng, một cọc bằng cây cau, một cọc sắt và một cọc bằng vàng, thì anh ta không sợ, mà chỉ tưởng tượng rằng, người nào té trên đấy sẽ đau khổ không ít.

Cũng vậy, trí bố úy tự nó không sợ, mà chỉ lập phán đoán rằng trong ba loại hữu như ba “hố than hừng và ba cái cọc, các hành quá khứ đã diệt, các hành hiện tại đang diệt, các hành vị lai sẽ diệt.

33. Nhưng nó được gọi là “tướng đáng sợ” chỉ vì hành trong tất cả hữu sanh thú trú và hữu tình cư đều khủng khiếp, vì bắt buộc phải hoại diệt và bởi thế, chúng có vẻ đáng sợ.

Kinh văn liên hệ đến điều này như sau:

“Khi hành giả tác ý vô thường, thì cái gì có vẻ khủng khiếp?

Khi hành giả tác ý khổ, thì cái gì có vẻ khủng khiếp?

Khi hành giả tác ý vô ngã, thì cái gì có vẻ khủng khiếp?

Khi vị ấy tác ý vô thường, tướng có vẻ khủng khiếp, khi vị ấy tác ý khổ, sanh có vẻ kinh khủng. Khi tác ý vô ngã, tướng và sanh có vẻ khủng khiếp”. (Ps. ii, 63)

34. Ở đây, tướng là tướng của hành.

Ðây là danh từ chỉ các hành quá khứ, vị lai và hiện tại.

Hành giả chỉ thấy cái chết của các hành khi các ý chúng là vô thường và bởi thế tướng hiện ra cho vị ấy là khủng khiếp.

Sanh là sanh trong các loại hữu thức sắc và vô sắc. Hành giả thấy sự sanh – mặc dù thông thường cho là vui – chỉ như một tình trạng liên tục bị áp bức, khi vị ấy tác ý chúng là khổ, bởi thế sanh đối với vị ấy có vẻ khủng khiếp.

Khi tác ý chúng là vô ngã, hành giả thấy cả tướng lẫn sanh là trống rỗng, vô vị, không vô chủ, không người hướng đạo, như khu làng trống, như ảo ảnh, như thành yêu quái v..v.. và như vậy, tướng và sanh đối với vị ấy có vẻ khủng khiếp.

Bố úy trí đến đây chấm dứt.

IV. Quá Hoạn Trí (Trí Quán Sự Nguy Hiểm)

35. Khi tu tập, làm cho sung mãn trí bố úy, hành giả không thấy một chỗ trú nào, chỗ nương nào, không chỗ nào để đi đến, không chỗ ẩn nấp nào trong các loại hữu, sanh, thú, thức trú và hữu tình cư.

Trong tất cả loại hữu sanh thú trú và hữu tình cư, không một hành nào vị ấy có thể hi vọng, bám víu vào đó.

Ba loại hữu bấy giờ đối với hành giả là những hố than hừng,

bốn đại như rắc độc dị hợm. (S. iv,174),

năm uẩn như những kẻ sát nhân đang tuốt kiếm giơ lên (S. iv,174),

sáu nội xứ như khu làng trống,

sáu ngoại xứ như kẻ cướp đang cướp bóc làng (S. iv, 174 – 5),

bảy thức trú và chín hữu tình cư như đang bốc cháy, hừng hực, sáng rực với 11 ngọn lửa (S. iv,19),

và tất cả hành có vẻ như một khối khổng lồ toàn những thứ nguy hiểm không khả ý, không thực chất, như ung nhọt, như bệnh, như mũi tên, như tai họa, như sầu não. (xem M. i,436).

Như thế nào?

36. Chúng giống như một khu rừng với quang cảnh trông khả ái nhưng đầy thú dữ,

một cái hang đầy cọp beo,

một ao nước bị quỷ ám,

một kẻ thù cướp gươm giơ lên,

như thức ăn tẩm độc dược,

như con đường đầy kẻ cướp,

như hố than hừng,

như bãi chiến địa kẻ thù đang thanh toán nhau…

đối với kẻ nhát gan muốn sống yên ổn.

Và cũng như người ấy sợ hãi khiếp đảm lông tóc dựng ngược, khi gặp phải một khu rừng có nhiều thú dữ, v.v.. và chỉ thấy toàn là hiểm nguy, cũng vậy, hành giả khi thấy các hành là kinh khủng do quán tan rã, thì thấy rằng chúng hoàn toàn không thực chất, không khả ý, thuần là hiểm nguy.

37. Thế nào tuệ (understanding) về tướng nguy hiểm được gọi là quá hoạn trí.

(la) Tuệ về tướng kinh khủng” như sau: “Sanh là kinh khủng” là quá hoạn trí.

Tuệ về tướng kinh khủng như sau: “Khởi là kinh khủng” (occurence = khởi; arising = sanh)..

Tướng là kinh khủng…

Tích lũy là kinh khủng…

Kiết sanh là kinh khủng…

Thú (destiny) là kinh khủng…

Sanh loại (generation) là kinh khủng…

Tái xuất hiện (re–arising) là kinh khủng..

Sanh.. Già… Bệnh… chết là kinh khủng..

Sầu là kinh khủng…

Tuệ về tướng kinh khủng như sau: “Bi là kinh khủng” là quá hoạn trí.

Tuệ về tướng kinh khủng như sau: “Não là kinh khủng” là quá hoạn trí.

(1b) Trí biết tình trạng an ổn là: “Không sanh là an ổn…

không khởi là an ổn… v.v.

Trí biết tình trạng an ổn là: “Không não là an ổn”.

(1c) Trí biết tình trạng an ổn là: “Sanh là khủng khiếp, không sanh là an ổn”.

Trí biết tình trạng an ổn là: “Khởi là khủng khiếp, không khởi là an ổn”..

“Não là khủng khiếp, vô não là an ổn”

(2a) Tuệ về tướng khủng khiếp: “Sanh là khổ”, là quá hoạn trí…

“Não là khổ”, quá hoạn trí.

(2b) Trí (knowedge) biết tình trạng an ổn là: “Không sanh là lạc”, v.v..

“Không não là lạc”.

(2c) Trí biết tình trạng an ổn là: “Sanh là khổ, không sanh là lạc” v.v.

“Não là khổ, không não là lạc”.

(3a) Tuệ là tướng khủng khiếp như: “Sanh là thế gian”, là quá hoạn trí..

“Não là thế gian” là quá hoạn trí.

(3b) Trí biết tình trạng an ổn là: “không sanh là xuất thế”..

“không não là xuất thế”

(3c) Trí biết tình trạng an ổn là: “Sanh là thế gian, không sanh là xuất thế”…

“Não là thế gian, không não là xuất thế”.

(4a) Tuệ về tướng khủng khiếp: “Sanh là các hành” là quá hoạn trí…

“Não là các hành” là quá hoạn trí.

(4b) Trí biết tình trạng an ổn là: “Không sanh là Niết bàn”…

Trí biết tình trạng an ổn là: “Không não là Niết bàn”.

(4c) Trí biết tình trạng an ổn là: “Sanh là các hành, không sanh là Niết bàn”…

“Não là các hành, không não là Niết bàn”.

“Vị ấy quán là khổ

Sự sanh, khởi và tướng

tích lũy, kiết sanh.

và đây là quá hoạn trí.

Vị ấy quán là lạc, sự không sanh

không khởi, không tưởng

không tích lũy, không kiết sanh.

Và đây là trí an ổn của vị ấy.

Quá hoạn tri này

Có năm nguồn gốc

Trí an ổn cũng có năm nguồn gốc.

Vị ấy tuệ trí (understands) 10 trí

Khi thiện xảo về cả hai loại trí này

Thì những tà kiến đủ loại không lay động đuợc vị ấy”

Trí là nói theo nghĩa cái được biết (sở tri), còn tuệ là hành vi hiểu biết (năng tri). Do vậy nói: “Tuệ về tướng kinh khủng là Quá hoạn tri” (Ps. i, 59)

38. Ở đây, Sanh là sự xuất hiện trong cõi hữu này, với nghiệp trước làm duyên.

Khởi là sự khởi lên của những gì đã sanh theo cách ấy. Tướng là tướng của tất cả hành.

Tích lũy là nghiệp làm nhân cho kiết sanh tương lai.

Kiết sanh là sự xuất hiện trong tương lai.

Thú là cõi (trời, người súc sanh..) trong đó kiết sanh xảy ra.

Sanh loại (generation) là sự sanh các uẩn.

Tái xuất hiện là sự sanh khởi của nghiệp dị thục, được nói như sau: “Nơi một người đã đạt đến đấy hay tái sanh tại đấy” (Dhs. 1282).

Sanh là sanh ra do hữu làm duyên, và chính sanh này là một duyên cho già chết. Già, bệnh chết… đã rõ.

39. Và ở đây, chỉ có 5 pháp khởi từ sanh, được nói kể như những đối tượng thực sự qua quá hoạn trí.

Những cái khác đều là đồng nghĩa với chúng.

Vì “sanh” và “sanh loại” là đồng nghĩa với “khởi và kiết sanh”.

Hai từ “thủ” và “tái hiện” (hay tái sanh) đồng nghĩa với sanh khởi,

Già, v.v.. đồng nghĩa với “tướng”. Do đó nói:

Hành giả quán là khổ

Sự sanh, khởi và tướng

tích lũy và kiết sanh.

Và đây là quá hoạn trí.

Trí quá hoạn này,

có 5 nguồn gốc (xem đ.37)

40. “Trí về tình trạng an ổn là: “Không sanh là an ổn, v.v. điều này nói ra để nêu lên cái loại trí ngược lại với quá hoạn trí.

Hoặc, khi được nói như vậy, rằng có sự an ổn thoát mọi hãi hùng, nguy hiểm, đó là để an ủi những người tâm thần tán loạn do thấy nguy hiểm qua tướng khủng khiếp. Hoặc, khi sanh, v.v. đã rõ rệt là tướng kinh khủng, thì tâm hành giả khuynh hướng về những pháp đối lập với chúng, bởi thế, trí về an ổn này được nói để chỉ rõ những lợi lạc trong trí quá hoạn do tướng khủng khiếp đem lại.

41. Và ở đây, (1a) cái gì khủng khiếp dĩ nhiên là (2a) khổ, cái gì khổ thì thuần là (3a) thế gian vì nó không thoát khỏi tánh thế tục của những vòng tái sanh, của thế gian và của phiền não.

[Chú thích: Pm. Ðịnh nghĩa ba thứ thế gian tinh (àmisa) như sau: ① thế gian tinh của vòng luân chuyển, tức ba vị quá khứ vị lai hiện tại, ② thế gian tình của thế tục, tức 5 tục trưởng dường gồm tài, sắc, danh, ân, ngã, vì chúng có thể đưa đến cấu uế, ③ thế gian tình của phiền não là chính những cấu uế (Pm. 836)]

Và cái gì là thế gian thì chỉ là (4a) các hành, bởi thế mà nói: (2a) Tuệ về tướng kinh khủng “sanh là khổ, gọi là quá hoạn trí”..v..v. Và tuy nhiên, có một sự khác biệt cần hiểu ở đây về cách, sanh của các pháp ấy, vì có sự khác biệt trong hình thái của chúng: hình thái khủng khiếp, hình thái đau khổ, và hình thái thế tục.

42. Vị ấy tuệ trí mười trí: người nào hiểu được quá hoạn trí sẽ hiểu được, thâm nhập, chứng 10 loại trí là năm trí căn cứ trên sanh, v.v. và 5 trí căn cứ trên sự không sanh, v.v.

Khi thiện xảo về hai thức trí này, nghĩa là trí về sự nguy hiểm và trí về an ổn, thì các tà kiến đủ loại không lay động được vị ấy, vị ấy không giao động vì các kiến chấp như: “Niết bàn tối hậu là ở đây và bây giờ”. Những gì còn lại đã rõ.

Ðấy là quá hoạn trí.

V. Trí Vô Dục

===========

43. Khi thấy các hành là nguy hiểm, hành giả trở nên vô dục đối với tất cả các loại hành thuộc tất cả hữu, thủ, thức trú, hữu tình cư. Vị ấy không thỏa mãn, thích thú trong đó.

Cũng như con ngỗng vàng yêu mến chân núi không thích thú với ao đầm hôi hám ở cổng làng tiện dân, mà chỉ ưa thích miền Thất hồ (xem Ch. XIII, 38) cũng vậy, hành giả này không thích thú trong các hành đủ loại đã được thấy rõ là nguy hiểm, mà chỉ thích thú trong bảy tuệ quán, vì vị ấy ưa thích tụ tập.

Và cũng như sư tử vua của loài thú, không thích thú ở trong cái cữi vàng, mà thích núi đồi Hy mã lạp sơn rộng ba ngàn dặm, cũng thế sư tử thiền gia này không thích ba hữu thiện thủ, [Các cõi trời dục giới, cõi phạm thiên sắc giới, và vô sắc giới] mà chỉ thích ba pháp quán.

Và cũng như con voi sáu ngà Chaddanta vua của loài voi, có thần lực đi giữa hư không, không thích đô thị mà chỉ yêu mến vùng ao hồ và núi rừng phủ tuyết, cũng vậy, thiền giả này không tìm thấy thích thú trong bất cứ hành nào, mà chỉ yêu thích trạng thái an ổn được thấy như sau: “không sanh là an ổn”, và tâm vị ấy hướng đến, thiên về phía ấy.

Trí vô dục đến đây chấm dứt.

44. Trí quá hoạn cũng như hai trí sau cùng về ý nghĩa.

Do vậy, cổ đức nói: “Trí bố úy chỉ có một nhưng ba tên khác nhau. Trí ấy thấy các hành là kinh khủng, nên gọi là “Bố úy trí”.

Nó làm khơi dậy tướng nguy hiểm trong những hành ấy, nên gọi là “Trí vô dục”.

Lại nữa, kinh cũng nói: “Tuệ về tướng khủng khiếp, Bố úy trí và Vô dục trí, ba thứ này chỉ là một về nghĩa, chỉ khác danh từ” (Pm. ii, 63)

VI. Dục Thoát Trí

45. Khi nhờ trí vô dục thiên nam tử trở nên vô dục đối với bất cứ loại hành nào trong các hữu sanh, thủ, trú và hữu tình cư, không thỏa mãn, thích thú trong đó, thì tâm vị ấy không còn bám víu, ràng buộc vào chúng, và vị ấy mong muốn giải thoát toàn thể các hành thoát ly khỏi chúng.

Như thế nào?

46. Như một con cá trong lưới, con cóc trong hàm rắn, con thú mắc bẫy, con nai sa lưới, con rắn trong tay kẻ bắt rắn, voi sa lầy, long vương trong miệng thần Supanna, mặt trăng trong miệng Rabu (nguyệt thực), như người bị kẻ thù vậy, v.v. tất cả những sinh vật này đều mong muốn giải thoát, cũng vậy, tâm hành giả muốn giải thoát toàn thể các hành, thoát ly khỏi chúng.

Khi vị ấy không còn nương tựa vào bất cứ loại hành nào nữa, mà mong mỏi giải thoát tất cả hành, thì dục thoát trí sanh khởi nơi vị ấy.

Trí dục thoát đến đây là hết.

– Xin xem các phần trong bài viết này:

• Phần 1/3, Web, FB
• Phần 2/3, Web, FB
• Phần 3/3, Web, FB

Nguồn trích dẫn: Thanh Tịnh Ðạo – Buddhaghosa (Phật Âm). Chương XXI – Ðạo Tri KiếnThanh Tịnh. (Patipadà – nanadassana – visuddhi – niddesa)