Chỉ – Samatha, Quán – Vipassanā, Định – Samādhi, Tuệ – Paññā

[lwptoc]

CHỈ – SAMATHA

QUÁN – VIPASSANĀ

ĐỊNH – SAMĀDHIz

TUỆ – PAÑÑĀ

KHÁC NHAU VÀ LIÊN HỆ

VỚI NHAU NHƯ THẾ NÀO?

– XD:

Kính Sư cho con được hỏi. Khi Chỉ được tu tập là tu tập Thiền định phải không ạ? Tâm giải thoát khi tu chỉ là giải thoát khỏi tham ái hoàn toàn phải không ạ? như vậy cũng chứng được đạo quả phải không ạ?

Và bậc chứng Tâm giải thoát thì chỉ chứng đắc tối đa là A Na hàm phải không ạ?.Nhưng làm sao không có Tuệ mà giải thoát khỏi Kiết sử được? Kính mong sư giải thích thêm chổ này.

– @ Sumangala Bhikkhu Viên Phúc

Để khỏi lẫn lộn khái niệm nên thống nhất với nhau một số từ:

⚀ Chú ý không nhầm lẫn Chỉ samatha với Định samādhi, và không nhầm lẫn Quán vipassanā với Tuệ paññā:

+ Chỉ samatha và Quán vipassanā là hai phương pháp tu tập, cả hai đều vun bồi Định samādhi và Tuệ paññā, tuy nhiên Định samādhi và Tuệ paññā đạt được bởi tu tập Samatha thì khác với Định samādhi và Tuệ paññā đạt được bởi tu tập Vipassanā, sẽ giải thích ở phần cuối.

+ Định samādhi và Tuệ paññā là những kết quả của hai loại phương pháp tu tập Chỉ samatha hoặc Quán vipassanā: Các loại Định samādhi và Tuệ paññā khác nhau có thể đạt được nhờ tu tập Chỉ samatha hoặc Quán vipassanā.

⚁ Samatha = Chỉ =Thiền Chỉ, Thiền Vắng Lặng – là phương pháp tu tập – phương pháp thiền này có trong Phật giáo và cả ở ngoại đạo:

+ có đề mục là Paññatti – Chế định: “các khái niệm, định đặt, qui ước không thay đổi”,

+ đạt được Định hiệp thế (lokiya samādhi) là các Tầng thiền định Jhana giải thoát tâm tạm thời khỏi 5 triền cái được gọi là “Thiền thẩm định cảnh” (Ārammaṇūpanijjhāna), nhưng không đạt được Định xuất thế (lokuttara samādhi) với Niết Bàn là đề mục. Đây là Định (Tầng thiền) Chỉ = Samathajhāna = Định đặc cảnh / Thiền thẩm định cảnh = Ārammaṇūpanijjhāna.

+ đạt được Tuệ paññā hiệp thế tức thắng trí Ngũ thần thông, không đạt được Tuệ Minh Sát Vipassanā dẫn đến Tuệ xuất thế Đạo Quả tức Tuệ Giải Thoát dẫn đến đoạn tận phiền não ngủ ngầm. Cần xuát khỏi Thiền định Samatha này chuyển sang Thiền Quán Vipassanā dẫn đến Trí Lậu tận thông giải thoát hoàn toàn mọi khổ đau phiền não.

⚂ Vipassanā = Quán = Thiền Minh Sát, Thiền Tứ Niện Xứ là phương pháp tu tập, phương pháp thiền này chỉ có trong Phật giáo:

+ có đề mục là pháp Paramatthasacca – chân đế (danh sắc hoặc ngũ uẩn hoặc thân thọ tâm pháp) luôn sinh diệt trong từng sát na,

+ đạt được Định hiệp thế (lokiya samādhi: Không định – suññata samādhi, Vô tướng định – animitta samādhi, Vô nguyện định – appaṇihita samādhi) là các tầng thiền định Jhana được gọi là Định (Tầng thiền) Minh sát = Vipassanājhana = Định đặc tướng / Thiền thẩm định tướng = Lakkhaṇūpanijjhāna. Định này giải thoát tâm khỏi 5 triền cái tạm thời, và khi chín muồi viên mãn dẫn đến Định xuất thế gian (lokuttara samadhi) với Niết Bàn là đề mục giải thoát tâm vĩnh viễn khỏi mọi phiền não,

+ đạt được Tuệ minh sát hiệp thế giải thoát tâm và giải thoát tuệ tạm thời khỏi các phiền não, và khi chín muồi viên mãn dẫn đến khởi sinh Tuệ xuất thế gian tức Đạo Quả đoạn tận hoàn toàn và vĩnh viễn mọi phiền não ngủ ngầm.

Dưới đây là phần bổ xung làm rõ về Định Tuệ Hiệp thế và Xuất thế có đối tượng đề mục khác nhau như thế nào:

🍀 ĐỊNH, TUỆ HIỆP THẾ có hai loại đối tượng đề mục là:

⑴ ĐỐI TƯỢNG ĐỀ MỤC TỤC ĐẾ – KHÁI NIỆM: khi đó định, tuệ này là định, tuệ của Samatha (Chỉ). Định Tuệ hiệp thế này gồm có ⒜ Định vắng lặng samatha–jhāna và ⒝ Tuệ thắng trí ngũ thần thông (trừ lậu tận thông) mà cả ngoại đạo (không tu tập viên mãn Bát Thánh Đạo) cũng có thể đạt tới.

Cùng với chánh kiến về nghiệp và quả của nghiệp, Định Tuệ Samatha là Chánh kiến hiệp thế – tức Ánh sáng thế gian, có mặt ngay cả khi Đức Phật Chánh Đẳng Giác chưa ra đời.

⑵ hoặc ĐỐI TƯỢNG ĐỀ MỤC CHÂN ĐẾ – THỰC TẠI DANH & SẮC TRỪ NIẾT BÀN: khi đó định, tuệ này gồm có ⒜ Định của Quán Vipassnā–jhāna và ⒝ các Minh Sát Tuệ từ Phân Biệt Danh Sắc cho đến Tuệ Hành xả.

Định, tuệ hiệp thế loại này khác với Định Tuệ hiệp thế nêu ở bên trên trong mục ⑴, chỉ có thể đạt được nhờ tu tập pháp Quán Vipassana, chỉ có trong Pháp và Luật của Đức Phật Gotama, đây được gọi là Chánh kiến Phật Pháp – tức Ánh sáng Giáo Pháp chỉ có mặt khi Đức Phật Chánh Đẳng Giác ra đời và Giáo pháp của Ngài còn tồn tại và tỏa sáng trên thế gian. Sau đó cũng bị thất truyền và thế gian lại chìm trong bóng tối của vô minh tới khi có vị Phật Chánh Đẳng Giác ra đời.

🍀 ĐỊNH, TUỆ XUẤT THẾ có ĐỐI TƯỢNG ĐỀ MỤC LÀ CHÂN ĐẾ NIẾT BÀN CHỨ KHÔNG PHẢI LÀ CHÂN ĐẾ DANH & SẮC. Đây chính là 40 Tâm Đạo, Tâm Quả (4 Đạo + 4 Quả trong 5 bậc Thiền jhāna): khi Minh Sát Tuệ chín muồi sẽ xuất hiện Minh Sát tuệ chuyển tộc lấy Niết bàn làm đối tượng,, sau đó sẽ là Đạo Tuệ và Quả Tuệ cũng lấy Niết bàn làm đối tượng, siêu xuất Tam giới.

Định Tuệ xuất thế này cũng là Chánh kiến Phật Pháp – Ánh sáng Giáo Pháp chỉ có trong Phật giáo như đã nói ở phần trên.

“”””””””””””””””””””””””””””””””””

Bậc chứng Tâm giải thoát là các vị đắc Thiền na, diệt trừ được năm triền cái ở tâm nhưng chưa có được tuệ Đạo để đoạn tận được các phiền não ngủ ngầm chấm dứt tái sinh, nếu các vị này tiếp tục tu tập Quán Vipassana thì khi viên mãn có thể hoàn toàn đạt tới bậc Thánh Alahán, đoạn tận các kiết sử, chấm dứt sinh tử luân hồi, khi đó được giọi là Bậc câu phần giải thoát.

Trong Thanh Tịnh Đạo có ghi:

“Lý do đắc quả Dự lưu và Nhất lai là Giới sila, quả Bất hoàn là Ðịnh samādhi và quả A–la–hán là Tuệ paññā. Vì bậc Dự lưu được gọi là người “thành tựu viên mãn các phẩm loại của giới”, bậc nhất lai cũng vậy, bậc bất hoàn được gọi là “viên mãn định” và A–la–hán là bậc “tuệ viên mãn”.”

Lý do để đắc Đạo, Quả thì đều phải có Tuệ vì bản thân Đạo Quả là Tâm Tuệ, chỉ có điều ở bậc Dự Lưu và Nhất lai thì mới có Giới hoàn toàn viên mãn còn Định và Tuệ chưa viên mãn, ở bậc Bất lai thì Giới và Định hoàn toàn viên mãn còn Tuệ chưa viên mãn, chỉ có ở bậc Alahán thì cả ba Giới Định Tuệ đều hoàn toàn viên mãn.

Tham khảo thêm về các cách phân loại khác như ở dưới đây:

“Này các Tỷ–kheo có bảy hạng người sống trong đời này. Thế nào là bảy? ❶ Bậc câu phần giải thoát, ❷ bậc tuệ giải thoát, ❸ bậc thân chứng, ❹ bậc kiến đáo, ❺ bậc tín giải thoát, ❻ bậc tùy pháp hành, ❼ bậc tùy tín hành.

❶ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là bậc câu phần giải thoát?

Ở đây, này các Tỷ–kheo, có người, sau khi thân đã chứng đắc các tịch tịnh giải thoát, vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, các lậu hoặc của vị này được đoạn trừ hoàn toàn. Vị này, này các Tỷ–kheo, được gọi là hạng người câu phần giải thoát. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói rằng không có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Vì sự việc ấy đã được vị này làm, nhờ không phóng dật, vị ấy không có thể trở thành phóng dật.

❷ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là bậc tuệ giải thoát?

Ở đây, này các Tỷ–kheo, có người, sau khi thân không chứng đắc các tịch tịnh giải thoát, vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, các lậu hoặc của vị này được đoạn trừ hoàn toàn. Vị này như vậy được gọi là bậc tuệ giải thoát. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói không có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Vì sự việc ấy đã được vị này làm, nhờ không phóng dật; vị ấy không có thể trở thành phóng dật.

❸ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là bậc thân chứng?

Ở đây, này các Tỷ–kheo, có người sau khi thân chứng đắc các tịch tịnh giải thoát, vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, một số lậu hoặc của vị này được đoạn trừ hoàn toàn. Vị này như vậy được gọi là bậc thân chứng. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Dầu cho trong khi Tôn giả này thọ dụng các sàng tọa đúng pháp, thân cận các thiện hữu, chế ngự các căn, vị này (cần phải) tự mình với thượng trí, chứng ngộ, chứng đạt và an trú ngay trong hiện tại mục đích vô thượng của Phạm hạnh, vì mục đích này các Thiện gia nam tử đã chơn chánh xuất gia, từ bỏ gia đình, sống không gia đình. Do vậy, này các Tỷ–kheo, vì thấy quả này của không phóng dật, nên đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật.

❹ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là bậc kiến đáo?

Ở đây, này các Tỷ–kheo, có người sau khi tự thân không chứng đắc các tịch tịnh giải thoát vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, một số lậu hoặc của vị này được đoạn trừ hoàn toàn; và các pháp do Như Lai tuyên thuyết được vị này thấy một cách hoàn toàn với trí tuệ và thực hành một cách hoàn toàn. Này các Tỷ–kheo, vị này được gọi là kiến đáo. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Dầu cho trong khi Tôn giả này thọ dụng các sàng tọa đúng pháp, thân cận các thiện hữu, chế ngự các căn, vị này (cần phải) tự mình với thượng trí, chứng ngộ, chứng đạt và an trú ngay trong hiện tại mục đích vô thượng của Phạm hạnh, vì mục đích này các Thiện gia nam tử đã chơn chánh xuất gia, từ bỏ gia đình, sống không gia đình. Do vậy, này các Tỷ–kheo, vì thấy quả này của không phóng dật, nên đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật.

❺ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là bậc tín giải thoát?

Ở đây, này các Tỷ–kheo có người, sau khi tự thân chứng đắc các tịch tịnh giải thoát vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, một số lậu hoặc của vị này được đoạn trừ một cách hoàn toàn; và lòng tin của vị này đối với Như Lai đã được xác định, phát sanh từ căn để an trú. Này các Tỷ kheo, vị này được gọi là bậc tín giải thoát. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Dầu cho trong khi Tôn giả này thọ dụng các sàng tọa đúng pháp, thân cận các thiện hữu, chế ngự các căn, vị này (cần phải) tự mình với thượng trí, chứng ngộ, chứng đạt và an trú ngay trong hiện tại mục đích vô thượng của Phạm hạnh, vì mục đích này các Thiện gia nam tử đã chơn chánh xuất gia, từ bỏ gia đình, sống không gia đình. Do vậy, này các Tỷ–kheo, vì thấy quả này của không phóng dật, nên đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật.

❻ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là hạng người tùy pháp hành?

Ở đây, này các Tỷ–kheo có người sau khi tự thân không chứng đắc các tịch tịnh giải thoát, vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, nhưng các lậu hoặc không được đoạn trừ một cách hoàn toàn; và các pháp do Như Lai tuyên thuyết (chỉ) được vị này chấp nhận một cách vừa phải với trí tuệ, dầu cho vị này có những pháp như là tín căn, tấn căn, niệm căn, định căn, tuệ căn. Này các Tỷ–kheo, vị này được gọi là người tùy pháp hành. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Dầu cho trong khi Tôn giả này thọ dụng các sàng tọa đúng pháp, thân cận các thiện hữu, chế ngự các căn, vị này (cần phải) tự mình với thượng trí, chứng ngộ, chứng đạt và an trú ngay trong hiện tại mục đích vô thượng của Phạm hạnh, vì mục đích này các Thiện gia nam tử đã chơn chánh xuất gia, từ bỏ gia đình, sống không gia đình. Do vậy, này các Tỷ–kheo, vì thấy quả này của không phóng dật, nên đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật.

❼ Và này các Tỷ–kheo, thế nào là người tùy tín hành?

Ở đây, này các Tỷ–kheo, có người sau khi tự thân không chứng đắc có tịch tịnh giải thoát, vượt khỏi các sắc pháp và vô sắc pháp, và sau khi đã thấy với trí tuệ, nhưng các lậu hoặc không được đoạn trừ. Nhưng nếu vị này có đủ lòng tin và lòng thương đối với Như Lai, thời vị này sẽ có những pháp như là tín căn, tấn căn, niệm căn, định căn, tuệ căn. Này các Tỷ–kheo, vị này được gọi là người tùy tín hành. Này các Tỷ–kheo, đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật. Vì sao vậy? Dầu cho trong khi Tôn giả này thọ dụng các sàng tọa đúng pháp, thân cận các thiện hữu, chế ngự các căn, nhưng vị này (cần phải) tự mình với thượng trí, chứng ngộ, chứng đạt và an trú ngay trong hiện tại mục đích vô thượng của Phạm hạnh, vì mục đích này các Thiện gia nam tử chơn chánh xuất gia, từ bỏ gia đình, sống không gia đình. Do vậy, này các Tỷ–kheo, vì thấy quả này của không phóng dật, nên đối với Tỷ–kheo này, Ta nói có sự việc cần phải làm, nhờ không phóng dật.”

Nguồn trích dẫn: Trung Bộ Kinh – Majjhima Nikaya 70. Kinh Kìtàgiri, (Kìtàgiri sutta)

Trong tâm từ,

Tỳ Khưu Viên Phúc Sumangala

Thế Nào Là Tâm Giải Thoát? Thế Nào Là Tuệ Giải Thoát?

Có hai pháp này, này các Tỷ–kheo, thuộc thành phần minh.

Thế nào là hai?

Chỉ và Quán.

⚀ Chỉ được tu tập, này các Tỷ–kheo, chờ đợi lợi ích gì?

Tâm được tu tập.

Tâm được tu tập, chờ đợi lợi ích gì?

Cái gì thuộc về tham được đoạn tận.

⚁ Quán được tu tập, này các Tỷ–kheo, chờ đợi lợi ích gì?

Tuệ được tu tập.

Tuệ được tu tập, chờ đợi lợi ích gì?

Cái gì thuộc vô minh được đoạn tận.

⚀ Bị tham làm uế nhiễm, này các Tỷ–kheo, tâm không thể giải thoát.

⚁ Hay bị vô minh làm uế nhiễm, tuệ không được tu tập.

⚀ Do vậy, do ly tham, là tâm giải thoát.

⚁ Do đoạn vô minh, là tuệ giải thoát.

Tăng Chi Bộ – Anguttara Nikaya, Hòa thượng Thích Minh Châu dịch Việt, Chương II – Hai Pháp, III. Phẩm Người Ngu

4 LỘ TRÌNH TU TẬP ĐẠO QỦA

⚀ Ở đây, này chư Hiền, Tỷ–kheo tu tập QUÁN, có CHỈ đi trước; do vị ấy tu tập quán có chỉ đi trước, con đường được sanh khởi. Vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn. Do vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn, các kiết sử được đoạn tận, các tùy miên được chấm dứt.

⚁ Lại nữa, này chư Hiền, vị Tỷ–kheo tu tập CHỈ, có QUÁN đi trước. Do vị ấy tu tập chỉ có quán đi trước, con đường được sanh khởi. Vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn. Do vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn, các kiết sử được đoạn tận, các tùy miên được chấm dứt.

⚂ Lại nữa, này chư Hiền, Tỷ–kheo tu tập CẢ HAI CHỈ VÀ QUÁN gắn liền với nhau. Do vị ấy tu tập cả hai chỉ quán gắn liền với nhau, con đường được sanh khởi. Vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn. Do vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn, các kiết sử được đoạn tận, các tùy miên được chấm dứt.

⚃ Lại nữa, này chư Hiền, Tỷ–kheo với các dao động đối với các pháp được hoàn toàn dứt sạch. Này các Hiền giả, đây là thời khi tâm của vị ấy an trú, an tọa, nhất tâm, định tĩnh. Với vị ấy, con đường sanh khởi. Vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn. Do vị ấy thực hành con đường ấy, tu tập, làm cho sung mãn, các kiết sử được đoạn tận, các tùy miên được chấm dứt.

Này chư Hiền, Tỷ–kheo hay Tỷ–kheo–ni nào tuyên bố trước mặt tôi rằng, đã chứng được quả A–la–hán, tất cả vị ấy được đầy đủ bốn chi phần này, hoặc là một trong bốn chi phần này.

Aṅguttara nikāya – xvii. Phẩm đạo hành
(X) (170) Gắn Liền Cột Chặt